Obowiązki i uprawnienia świadka w procesie karnym

Każdemu z nas może zdarzyć się taka sytuacja, iż będzie występował w charakterze świadka w procesie karnym. Wówczas pojawiają się pytania: jakie obowiązki ma świadek? Czy ma jakieś uprawnienia? Odpowiedzi na te pytania poznasz w niniejszym wpisie.

Kim jest świadek?

Pojęcie „świadek” na gruncie Kodeksu postępowania karnego występuje w dwóch znaczeniach:

1. w ujęciu faktycznym, jako osoba będąca świadkiem czynu, którego postępowanie dotyczy, a więc osoba obecna przy zdarzeniu przestępnym lub jego fragmencie, posiadająca na jego temat wiedzę,
2. w ujęciu procesowym, jako osoba wezwana do postępowania w celu złożenia zeznań.

Obowiązki świadka

1. Obowiązek stawiennictwa na wezwanie organu

Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się w miejscu i godzinie wskazanej w wezwaniu (art. 177 § 1 k.p.k.). Osoba wezwana w charakterze świadka może zostać przesłuchana w miejscu swojego pobytu, jeżeli nie może stawić się na wezwanie z powodu kalectwa lub choroby (art. 177 § 2 k.p.k.). Możliwe jest również przesłuchanie świadka przy użyciu urządzeń technicznych, umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość (art. 177 § 1a k.p.k.). Na świadka, który bez usprawiedliwienia nie stawił się na wezwanie albo bez zezwolenia oddalił się z miejsca czynności przed jej zakończeniem można nałożyć pieniężna karę porządkowa w wysokości nawet do 3.000 zł, a nadto zarządzić jego zatrzymanie i przymusowe doprowadzenie (art. 285 k.p.k.). W ciągu tygodnia od daty doręczenia postanowienia o wymierzeniu kary porządkowej, świadek może usprawiedliwić swoją nieobecność, a wówczas nałożona kara ulega uchyleniu (art. 286 k.p.k.).

2. Obowiązek złożenia zeznań

Osoba wezwana w charakterze świadka ma prawny obowiązek zeznawania, sankcjonowany stosowaniem środków przymusu procesowego. Obowiązkiem złożenia zeznań objęte są zarówno posiadane przez świadka informacje dowodowe mające znaczenie dla sprawy, jak i dane dotyczące jego tożsamości. Wobec świadka, który bezpodstawnie uchyla się od złożenia zeznań można zastosować pieniężną karę porządkową (art. 287 § 1 k.p.k.), a w razie dalszego uporczywego uchylania się, można zastosować wobec świadka aresztowanie na czas do 30 dni (art. 287 § 2 k.p.k.). Obowiązek złożenia zeznań doznaje pewnych ograniczeń, bowiem kodeks postępowania karnego przewiduje wyjątki w zakresie wzywania i przesłuchiwania w charakterze świadka, np. obrońcy, księdza, czy lekarza.

3. Obowiązek zeznawania prawdy

Świadek ma obowiązek pod groźbą kary (art. 233 § 1 k.k.) mówienia prawdy i nie zatajania prawdy, o czym winien być uprzedzony przed rozpoczęciem przesłuchania, a w postępowaniu przygotowawczym świadek podpisuje oświadczenie, że został o tym uprzedzony (art. 190 k.p.k.). Przestępstwo składania fałszywych zeznań jest zagrożone karą pozbawienia wolności do lat 8. Warunkiem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań lub zatajenie prawdy, jest prawidłowe pouczenie świadka o odpowiedzialności karnej lub odebranie przyrzeczenia (art. 233 § 2 k.k.). 

Podkreślić należy, że przestępstwo z art. 233 k.k. jest przestępstwem umyślnym, a zatem można je popełnić jedynie przez świadome i celowe zeznawanie nieprawdy, bądź zatajanie prawdy. Rozbieżności ze stanem faktycznym, które wynikają z niepamięci, bądź wadliwego postrzegania świadka, nie stanowią czynu zabronionego.

4. Obowiązek złożenia przyrzeczenia

Świadek ma obowiązek złożenia przyrzeczenia (art. 187 k.p.k.), sankcjonowany pieniężną karą porządkową do 3.000 zł (art. 287 § 1 k.p.k.). Złożenie przyrzeczenia następuje przed sądem lub wyznaczonym sędzią. Przyrzeczenia nie odbiera się (art. 189 k.p.k.) od:

• osób, które nie ukończyły lat 17,
• świadka – co do którego zachodzi uzasadnione podejrzenie, ze z powodu zaburzeń psychicznych nie zdaje sobie należycie sprawy ze znaczenia przyrzeczenia,
• świadka, który jest osobą podejrzaną o popełnienie przestępstwa będącego przedmiotem postępowania lub pozostającego w ścisłym związku z czynem stanowiącym przedmiot postępowania albo gdy za to przestępstwo został skazany,
• gdy świadek był prawomocnie skazany za fałszywe zeznania lub oskarżenia.

5. Obowiązek składania zeznań w obecności biegłego lekarza bądź biegłego psychologa

W razie istnienia wątpliwości co do stanu zdrowia psychicznego, rozwoju umysłowego, zdolności postrzegania lub odtwarzania przez świadka zdarzeń, świadek nie może sprzeciwić się jego przesłuchaniu w obecności biegłego lekarza lub biegłego psychologa (art. 192 § 2 k.p.k.). Za zgodą świadka można go poddać badaniom lub oględzinom ciała (art. 192 § 4 k.p.k.), a bez jego zgody pobrać odciski palców, wymaz ze śluzówki policzków, włosy, ślinę, próby pisma, zapach, wykonać fotografię lub nagrać głos (art. 192a § 1 k.p.k.).

Uprawnienia świadka

1. Prawo do odmowy składania zeznań i uchylenia się od odpowiedzi na pytanie

Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań. Osobami najbliższymi są: małżonek, wstępny (np. dziadkowie), zstępny (np. dziecko), rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia, jej małżonek oraz osoba pozostająca we wspólnym pożyciu (narzeczona/y, konkubina/konkubent). 

Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem (art. 182 § 1 i 3 k.p.k.). Świadek może skorzystać z prawa odmowy złożenia zeznań do chwili rozpoczęcia pierwszego zeznania w postępowaniu sądowym. Poprzednio złożone zeznanie nie może wówczas służyć za dowód (art. 186 § 1 k.p.k.).

Świadek bez podania przyczyny może uchylić się od odpowiedzi na pytanie w sytuacji gdyby udzielenie takiej odpowiedzi mogło rodzić niebezpieczeństwo pociągnięcia świadka lub osoby dla niego najbliższej do odpowiedzialności karnej (art. 183 § 1 k.p.k.).

2. Prawo do żądania, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności

Świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą (art. 183 § 2 k.p.k.).

3. Prawo do dokonania czynności okazania w sposób wyłączający możliwość jego rozpoznania

Świadek może złożyć wniosek, aby czynność okazania, w trakcie której są mu okazywane inne osoby w celu rozpoznania, przeprowadzona została w sposób wyłączający możliwość rozpoznania osoby świadka przez osobę rozpoznawaną (art. 173 § 2 k.p.k.).

4. Prawo do żądania utajnienia danych osobowych

Świadek ma prawo złożenia wniosku o utajnienie jego danych osobowych (świadek anonimowy – incognito) – w razie istnienia uzasadnionej obawy niebezpieczeństwa dla życia, zdrowia, wolności lub mienia w znacznych rozmiarach, zatem dla dóbr stanowiących najwyższą wartość. Obawy takie muszą być uzasadnione i realne, a więc oparte na znanych organowi procesowemu faktach, mające pokrycie w rzeczywistości (art. 184 k.p.k.). Utajnieniu podlegają w takim wypadku zarówno okoliczności umożliwiające ujawnienie tożsamości świadka, jak i jego dane osobowe, jednak bez możliwości utajnienia przed stronami treści zeznań, mających znaczenie dla ustalenia przebiegu zdarzenia przestępnego. O utajnieniu decyduje w postępowaniu przygotowawczym prokurator (w sądowym – sąd) w drodze postanowienia, na które przysługuje podejrzanemu zażalenie.

5. Prawo do otrzymania bezpłatnej pomocy prawnej i psychologicznej

Świadek i jego najbliżsi mogą otrzymać bezpłatną pomoc prawną i psychologiczną w Sieci Pomocy dla Osób Pokrzywdzonych Przestępstwem. Lista podmiotów świadczących pomoc dla świadków znajduje się tutaj.

adw. Wojciech Piłat

Wpis aktualny na dzień 24 listopada 2018 r.